TALKSHOWS VAN FORMAAT

Al een tijdje verdiep ik mij in diverse vormen van dialoog, omdat ik de laatste jaren het gevoel heb dat men in onze samenleving verleerd is om daadwerkelijk in gesprek te gaan met elkaar. Meningen te over, talkshowtafels en sociale mediakanalen om die te ventileren zijn er ook legio. De meeste mensen voeren met woorden een oorlog vanuit hun loopgraven die, middels de logaritmes van de sociale media, alleen maar dieper uitgegraven worden. Daardoor is de “vijand”, ook al staat ie met een witte vlag te wapperen, onbereikbaar geworden.

Via een college van Stijn Siekelinck over mogelijkheden om jeugd te re-radicaliseren in plaats van te de-radicaliseren, kwam ik op het spoor van de Stichting Formaat. Deze stichting zet theater in als middel om tot dialoog en participatie te komen. Ze gebruiken o.a. de techniek van het forumtheater. Deze vindt zijn oorsprong in het Theater van de Onderdrukten (TvO), dat in de jaren ’70 in Zuid-Amerika ontstond. TvO heeft tot doel te werken aan een meer humane en vreedzame samenleving. Uitgangspunt is dat alle menselijke relaties van nature op dialoog gebaseerd zouden moeten zijn. Een goede dialoog draagt bij aan begrip van de ander en van jezelf en legt onderliggende gevoelens en vooronderstellingen bloot. Het gebruik van theater biedt aanvullende mogelijkheden; je vraagt een deelnemer om in de huid van een ander te kruipen en zich voor te stellen hoe het zou voelen om die persoon te zijn. Of je kunt, in plaats van woorden en zinnen, een heel krachtig beeld inzetten om het gesprek op gang te brengen.

Een beeld is immers vaak veelzeggender dan woorden.

Bij forumtheater wordt het publiek uitgenodigd de loop van een verhaal te veranderen door ook de rol van de protagonist, de onderdrukte, te spelen en te kijken of alternatief gedrag ook tot een alternatieve uitkomst leidt.

In oktober volgde ik een cursus om onder de knie te krijgen hoe je zoiets opzet en begeleidt. Dat deed ik met ontzettend veel plezier, want hier komen voor mij gesprek, spelen en nadenken over sociale rechtvaardigheid samen.

Afgelopen maanden bezocht ik twee sessies van groepen die via Formaat aan het werk zijn met deze vormen. In november was ik bij de Bloemhof groep in Rotterdam Zuid. Deze groep bestaat uit mensen met bijvoorbeeld een psychiatrisch verleden, een verslavingsverleden, een lang leven in een uitkering etc. Er zijn ongeveer 35 mensen komen kijken naar hun voorstelling rondom het thema eenzaamheid. Om te beginnen worden te toeschouwers in groepjes verdeeld en doen leden van de theatergroep per groepje hun persoonlijk verhaal. Een man vertelt over de zelfmoord die zijn zusje pleegde en hoe hij daarna niet meer verder kon, een vrouw vertelt over haar jeugd waarin ze ernstig verwaarloosd werd omdat haar moeder dronk.

Hoe graag we ook willen geloven dat alles maakbaar is en dat ieder een eigen verantwoordelijkheid heeft voor zijn of haar geluk, dit soort verhalen doen je onmiddellijk beseffen dat het niet zo eenvoudig is; soms krijg je gewoon een slechte hand kaarten gedeeld.

Na de verhalen worden korte toneelstukjes gespeeld. Daarin worden o.a. de positie van eenzame ouderen en van verwaarloosde kinderen die geen kansen krijgen, uitgespeeld. In beide gevallen mag het publiek daarna mee doen; hoe zou de positie van deze mensen kunnen verbeteren? Welke maatschappelijke instanties missen we, of welke werken niet? Wat zou de oudere zelf kunnen doen? Wat kan een huisarts doen voor zo’n kind? Waarom denken hulpverleners het altijd beter te weten en doen ze zo hooghartig?

Het publiek denkt en speelt mee. Een enkele toeschouwer verdedigt zich, ze is werkzaam in de welzijnssector een geeft aan dat ze te weinig tijd krijgt om haar werk goed te doen, en daarom misschien wel eens ongeduldig en denigrerend over kan komen. Gezamenlijk worden nieuwe problemen geformuleerd: privacy-regels verhinderen dat thuiszorgers of buurtwerkers gegevens van ouderen mogen delen om ze aan elkaar te koppelen. Papierwerk en ambulantisering verhinderen ggz-medewerkers om verwarde mensen adequaat te kunnen helpen. De huisarts is van goede wil, maar huisbezoeken, daar is bijna geen tijd meer voor.

Toch is het een hoopvolle bijeenkomst. Duidelijk is dat de wil bij alle aanwezigen groot is om het lot van hun medemensen te verbeteren. Het lijkt mij vooral een kwestie van het terugvinden van de menselijke maat, want op deze schaal, met deze 50 mensen zouden we er wel uitkomen!

Deze week bezocht ik een bijeenkomst van jongeren met Marokkaanse roots in De Nieuwe Branding, het wijkcentrum van Rotterdam Crooswijk. Het werk dat Formaat met deze groep doet, was hetgeen Siekelinck in zijn college noemde. Dus was ik ook nieuwsgierig naar deze bijeenkomst. Ik word ontvangen met een glaasje melk en een gevulde dadel. De ontmoetingsplek is prachtig aangekleed in Marokkaanse stijl. Geen forumtheater dit keer, wel een gesprek met elkaar en met de bezoekers. Er zijn inclusief de jongeren ruim 60 mensen, zo’n 85 % met een Marokkaanse achtergrond. Thema van de bijeenkomst is het onderzoek dat de jongeren deden naar hun geschiedenis, meer precies: de geschiedenis van het Rif-gebergte. Zo’n 90% van de Marokkanen in Nederland is van Riffjnse afkomst. In Marokko kennen Riffijnen een achtergestelde positie, in hun leefgebied wordt nauwelijks geïnvesteerd, dus er is sprake van slechte infrastructuur, gezondheidszorg en onderwijsvoorzieningen. Werkgelegenheid is er daardoor ook nauwelijks. Dit alles kent een lange historische achtergrond. De jongeren hebben zich gezamenlijk verdiept in deze geschiedenis die ook zij nauwelijks kenden. Op deze avond wordt n.a.v. fragmenten uit de documentaire Briser le silence(te vinden op Youtube, over de neergeslagen opstand van de Riffijnen in 1958-1959) gesproken over dit verleden. De jongeren zijn benieuwd wat de oudere aanwezigen te vertellen hebben over hun jeugd. Iemand uit hht publiek vraagt wat het verschil is tussen een Riffijn en een Marokkaan. Een jonge aardrijkskunde leraar grapt dat Riffijnen knapper zijn om te zien, om dan ernstig te vervolgen over de huidige situatie: een groot gedeelte van het gebeid is militaire zone, wat de onderdrukking van de regio alleen maar makkelijker maakt.

De gesprekken worden afgewisseld met Marokkaanse liederen. Een gedeelte van de jongerengroep komt langs met thee en zoetigheid, later met soep en snacks.

In een latere gespreksronde onderzoeken aanwezigen of er paralellen zijn met het leven in Crooswijk; worden hier ook groepen systematisch onderdrukt? Een jongen antwoordt dat Jan-Peter nog altijd makkelijker een stageplek vindt dan Mohammed. Een ander zegt dat er wel degelijk verschil is, want hier zijn kansen en die zijn er in de Rif niet. Een oude buurtbewoner met Hollandse roots –of eigenlijk beter: Crooswijkse roots!- oppert dat hij ook zijn leven lang heeft moeten strijden voor werk en fatsoenlijke woonruimte. In de vergelijking zoekt hij duidelijk naar verbinding.

Op de vraag of de jongeren zich aangesproken voelen als ”de Marokkanen” weer eens slecht in de publiciteit komen, wordt ontkennend geantwoord. De spreker ziet geen etnisch of religieus probleem maar een opvoedprobleem. Groot verschil met Marokko, zo zegt hij, is dat je hier altijd nog kunt protesteren tegen onrecht. Er is altijd nog een bezwaarprocedure, een rechter of andere instantie waar je je recht kunt halen. In Nederland heb je rechten en vrijheden. Dat zijn dingen van grote waarde en dat kan wat hem betreft ook beter en meer in de opvoeding verweven worden.

Deze avond sluit hun gezamenlijke zoektocht naar identiteit af. Aan het eind zegt iemand “Ik wil niet kiezen tussen Nederland en Marokko. Ik ben gewoon ik, is dat niet genoeg?” Ook hier proef ik dat als de menselijke maat in acht wordt genomen er geen reden is voor wij-zij denken. Als ik na afloop spreek met enkelen van hen, proef ik hetzelfde.

Als ik thuis kom kijk ik naar de staartjes van de diverse talkshows. Ze leggen het af tegen wat ik vanavond zag en hoorde, de talkshowoorlog is wat mij betreft gewonnen door de gesprekken die in wijkcentra als Bloemhof en De Nieuwe Branding worden gevoerd. Daar lopen ze niet in de maat van kijkcijfers of advertentie-inkomsten, maar gewoon in de menselijke maat. Dat is een heel mooi formaat!

NB. Met dank aan gastvrouw Thamar Kemperman bij Bloemhof en gastheren Youssef el Bahri en Luc Opdebeeck bij De Nieuwe Branding.