SCHRIJVEN IN TIJDEN VAN CORONA (week 8)

Zondag 3 mei NUANCE

Ik volg dit weekend een tweedaags seminar van het Institute of Philosophical Practices te Parijs. In de filosofie ben ik een beetje thuis en via cursussen heb ik ook al iets geproefd van praktische filosofie. Het is nu een geluk bij een ongeluk dat dit seminar online is, naar Parijs was ik er niet speciaal voor gegaan.

Om ons denken te inspireren beginnen we met een verkenning. Drie grote denkers worden behandeld aan de hand van het thema crisis. Als een uitgedroogd wonderdoekje slurp ik alle inhoud op. De rest van het weekend besteden we aan workshops waarin ons denken gescherpt wordt. Is iets een argument of een mening? Is een vraag een problematiserende of niet? En wat betekent het als iemand “ja maar” zegt? Oscar Brennifier, die deze sessie leidt, zegt er het volgende over: “ “But” is meaningless when it just modifies slightly a proposition. If it modifies it largely, then the answer should just be the opposite.”Hij daagt ons uit om helder te formuleren en te denken. Nuance is volgens hem precies wat de afkomst van het woord verraad: het creëren van een wolk die het zicht vertroebelt. (Wolk is nubes in het Latijn, nuage in het Frans)

Dat is voor mij wel een nieuw paradigma: ik houd erg van de nuance. Is dat vanuit een soort politieke correctheid? Of een niet durven kiezen? Of een niet-weten?

In het licht van een tekst tijdens het seminar werd bestudeerd ga ik ’s avonds eens goed zitten voor een programma van omroep HUMAN. Hannah Ahrendt schrijft in The cirisis of Education:“And that is the opportunity, provided by the very fact of crisis–which tears away facades and obliterates prejudices–to explore and inquire into whatever has been laid bare of the essence of the matter [……] The disappearance of prejudices simply means that we have lost the answers on which we ordinarily rely without even realizing they were originally answers to questions. A crisis forces us back to the questions themselves and requires from us either new or old answers, but in any case direct judgments.”

Afgaande op de titel –“Over leven na de pandemie”- en de aankondigingen zijn mijn verwachtingen hoog. De gasten zijn interessant en een beetje nieuwe inspiratie voor de (nabije) toekomst kan zo langzamerhand geen kwaad. Ik heb pen en papier in de aanslag om verrassende ideeën te noteren. Maar ik kom bedrogen uit; het waren vooral bespiegelingen over en verklaringen voor ons gedrag tijdens deze crisis. Genuanceerde opvattingen en observaties die ik meestal deel. Echt nieuwe ideeën voor de toekomst hoor ik niet en worden niet onderzocht. Een enkele poging daartoe smoorde in de kiem. De vraag die Damiaan Denys stelde over waarom het geld dat naar de KLM gaat eigenlijk niet naar de cultuursector gaat, wordt bijvoorbeeld behandeld en beantwoord als een feitelijke vraag en niet als een mogelijkheid tot onderzoek. Het was wat mij betreft een heerlijke vraag om op door te filosoferen en te kijken wat dat op zou leveren.

Maandag 4 mei HERDENKEN

Vandaag zeven jaar geleden overleed mijn moeder. Vier mei is bij mij “ingeprogrammeerd” als de dag waarop we stilstaan bij de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, gek genoeg zit die programmering zo diep dat de overlijdensdatum van mijn moeder altijd pas als tweede mijn bewustzijn binnenkomt.

Het is niet gebruikelijk binnen onze familie, maar in de ochtend ontvang ik al twee berichtjes hierover. Nu de dood zo zichtbaar is, zouden mensen daarom meer stilstaan bij degenen die al gegaan zijn? Zij gaven met hun gang misschien ook een voorbeeld? Het is immers een troostrijke gedachte dat nog steeds aan hen gedacht wordt. En niet in termen van succes, populariteit of status, maar in termen van de plaats die hun verhaal en mens-zijn innam in de zee van tijd en ruimte waarin zij toevallig geboren werden. Dat is het besef dat zich bij mij altijd opdringt als ik herdenk, en dat zich op een dag als vandaag in mijn lichaam nestelt.

’s Middags bezoek ik het graf van mijn ouders en zet verse plantjes neer. Bij het monument naast de begraafplaats zijn ook al de vier mei-herdenkingskransen neergelegd. Ook daar sta ik een tijdje te mijmeren. Vervolgens trek ik het bos in. Ik ben er zowaar alleen. Duizenden vogels onderstrepen met hun gezang de stilte die kenmerkend is voor die oneindigheid van tijd en ruimte.

’s Avonds kijken we naar een bijna lege Dam. Ik herinner me de keren dat ik er stond, in die massieve stilte van duizenden mensen. De stilte is nu juist breekbaar, het geklapwiek van een duif echoot erin. De koning verbreekt vervolgens met zijn dappere woorden over zijn overgrootmoeder de stilte die nog altijd hing tussen Joodse Nederlanders en het koningshuis. Met zijn woorden laat hij ons een glimp opvangen van wat hem bezig houdt, van zijn mens-zijn. Mooi.

Dinsdag 5 mei GESCHIEDENIS

Naast mijn bureau staat een mooie ansichtkaart met de spreuk Study the past to invent the future, maar soms kan het ook zijn: bestudeer het verleden om te leren voor het heden. Van toepassing op deze dag waarop we 75 jaar bevrijding vieren.

En van toepassing omdat ik me met mijn dochter buig over haar geschiedenisboek. Het gaat over het interbellum. De Duitsers konden het verlies van de Eerste Wereldoorlog maar moeilijk verkroppen. Het verdrag van Versailles wreef het verlies er nog eens extra in, omdat dat vernederende bepalingen kende voor de Duitsers. Zo moesten ze enorme herstelbetalingen doen aan de overwinnaars.

De manier om met de nederlaag en de vernedering te kunnen leven was het verhaal dat zij zichzelf vertelden: de enige reden waarom ze de oorloog verloren hadden was omdat ze in de rug waren aangevallen. Vooral de Joden werden gezien als die “verraders”. Dit staat bekend als de dolkstootlegende.

Ik zie een parallel. In de Verenigde Staten woedt het coronavirus hevig. Ze krijgen er geen grip op, hun zorgsysteem blijkt te piepen en kraken. De lijken werden door vrachtwagens in bodybags afgevoerd. Zelfs in Italië heb ik alleen kisten gezien. Vorige week werd een volle vrachtwagen ontdekt, die stond er waarschijnlijk al meer dan een week….. Voor de Amerikanen, en vooral voor hun leider Trump, is het natuurlijk moeilijk te verkroppen dat nu juist zij ook zo zwaar getroffen worden. Ze denken immers een modern en machtig land te zijn. Maar het onzichtbare kleine wezentje heeft die macht gebroken.

Om met zichzelf te kunnen leven moet er een verhaal worden verteld. Vorige week beweerde Trump dat de Chinezen het virus hebben laten ontsnappen uit een laboratorium dat bezig zou zijn met biologische wapens. Dat zou geen dolkstoot in de rug zijn, maar een frontale kick in the balls. Of een enorme blunder. Maar voorlopig is vooral een verhaal om met deze catastrofe te kunnen leven als Amerikaan.

Ik hoop van harte dat het niet waar is. Dan zal, zoals zo vaak in geschiedenis, de zucht naar macht de oorzaak zijn geweest van veel onheil.

Woensdag 6 mei VRIJHEID

Spannende dag vandaag; Rutte gaat nieuws brengen vanavond, waarschijnlijk versoepelingen. Juist deze laatste dagen horen we nieuwe geluiden met betrekking tot de exit-strategie. Wiskundigen maar ook gezaghebbende wetenschappers op het gebied van pandemie pleiten ervoor (o.a. in dit artikel in de Groene Amsterdammer) om de lockdown juist nog een week of vier zo streng mogelijk vol te houden om het virus in te kunnen dammen. Dat zou een veel betere weg zijn, ook voor de economie. De weg die we nu op zijn gegaan zal leiden tot maanden- of jarenlang ge-emmer. Telkens als de druk op de zorg te groot wordt, zullen maatregelen weer terug gedraaid moeten worden. Daarbij komt dat de overheid niet echt “vrij” kan geven; alles wat weer mag zal onder strenge voorwaarden zijn. Daarom plaats ik veel vraagtekens bij de vrijheid en “leukheid” van die anderhalve-meter-samenleving.

Gisteravond had ik een zoommeeting met een aantal tennisvriendinnen. Heel leuk, maar live is toch leuker, realiseerde ik me al snel. Ik stelde me voor dat we elkaar over twee weken misschien weer zouden zien op de baan, maar elkaar dan niet zouden mogen begroeten met een knuffel. Toen meende ik het zeker te weten: dan blijf ik liever nog drie of vier weken in strenge lockdown.

Maar niets menselijks is mij vreemd: als Rutte is uitgesproken is overheerst toch vooral een gevoel van opluchting en blijdschap: er mag weer wat, en in het bijzonder: ik mag weer tennissen.

Met deze aankondigingen lijkt het erop alsof een gedeelte van het leven weer iets van zijn “normaliteit” terug zal krijgen. Het drukkende van de crisissfeer zal geleidelijk uit de lucht verdwijnen. Anderzijds zal het daardoor toch ook steeds moeilijker zijn om je aan de regels te houden. Ik ben benieuwd.

Donderdag 7 mei FLEXIBEL

Iedereen moet mee bewegen in de nieuwe realiteit. Zo mochten we vanaf 1 augustus 2019 geen gezicht bedekkende kleding meer dragen in het openbaar vervoer, en moeten we nu vanaf 1 juni verplicht een mondkapje - waarvan het nut eerst werd betwist- dragen in datzelfde OV.

Ik spreek met een vriendin. Ze adviseert en begeleidt onderwijsinstellingen bij verbeterings- en veranderingstrajecten. Juist toen de crisis uitbrak rondde zij diverse projecten af. Dan breekt een voor haar altijd moeilijke fase aan: het binnenhalen van nieuwe projecten. Maar nu voelt ze zich bijna schuldig om te netwerken, het voelt alsof ze de professionals in die onderwijsinstellingen afhoudt van veel belangrijker werk. Met alle oplossingen die het onderwijs de afgelopen tijden uit de hoge hoed moest toveren, hebben ze wel even iets anders aan hun hoofd. We bespreken de mogelijkheden die ze heeft om nuttig bezig te zijn de komende drie maanden. We verzinnen een paar creatieve manieren waarop ze binnen haar werk toch zinvol bezig zou kunnen zijn. Maar uiteindelijk verzucht ze “Kon ik maar gewoon over drie maanden de draad weer oppakken, want er gaat echt bijna niks gebeuren.” Dat zet me aan het denken. Tussen alle mogelijkheden die de overheid biedt, is er geen mogelijkheid dat mijn vriendin met behoud van inkomen de komende drie maanden voor de GGD gaat werken en contactonderzoek doen? Als ik het opper zegt ze: “Ja, goed idee. Dat zou ik best willen doen, voel ik me waarschijnlijk een stuk nuttiger! En dan zie ik na twaalf jaar eens even een andere werkomgeving. Zal verfrissend werken!”

Het lijkt mij een win-winsituatie, zou de overheid flexibel genoeg zijn om zo’n constructie toe te laten? En haar werkgever?

Vrijdag 8 mei PRESTATIE

Ik had er geen hond of corona-crisis voor nodig; ik wandel de laatste jaren regelmatig. Nu plotseling veel meer mensen wandelen word ik regelmatig gespot. Zo ook eerder deze week. Een bekende sprak me aan en begon enthousiast te vertellen hoe vaak en lang ze wel niet wandelt. “Ja, zoals bijvoorbeeld gister ook weer veertien kilometer gewandeld” eindigt ze haar relaas. Misschien wilde ze indruk op mij maken, maar ik zie het vooral als het zoveelste bewijs voor het feit dat de “prestatiemaatschappij” diep is doorgedrongen in onze vezels.

Ik heb eigenlijk geen idee hoe veel kilometer ik wandel. Vaak doe ik maar wat, ik zet gewoon de ene voet voor de andere en zie wel waar het me brengt. Meestal heb ik tijd voor ongeveer een uur. Ik stap stevig door, dus wat zal het dan zijn? Een kilometer of vier, misschien vijf?

Deze ochtend heb ik ook mijn wandelschoenen weer aangetrokken. De woorden van de bekende zingen nog door mijn hoofd, ik wil eigenlijk ook wel weten wat mijn “prestatie” is. Op het moment dat ik de Strava app wil downloaden dringt het tot me door. Nee, van wandelen wil ik genieten, moe worden, afvallen desnoods –of graag!-, maar geen prestatie maken.

Zaterdag 9 mei OVERBEWUST

Pixel voor pixel krijgt het beeld van de nabije toekomst gestalte. Mijn blijdschap van woensdag maakt langzaam plaats voor iets anders. Het woord daarvoor kan ik nog even niet vinden.

Bedrijfstakken en andere onderdelen van de samenleving zijn koortsachtig bezig om bedrijvig te kunnen zijn onder de nieuwe omstandigheden. Zo ga ik morgen online een baan reserveren om volgende week een keer te mogen tennissen; alleen singelen, dubbelen mag nog niet.

Voor het OV zou dit bijvoorbeeld kunnen betekenen dat we plaatsen moeten gaan reserveren, zodat de bezetting van de maximale 40% niet overschreden wordt. In winkelstraten worden looproutes aangebracht, zodat elk stadscentrum een ergerniswekkende Ikea-showroom wordt. In Amsterdam denken horecabazen over openingsuren voor 60-plussers, met een lagere bezettingsgraad, en uren voor 60-minners. Misschien niet het slechtste idee, er zijn ook speciale winkeluurtjes voor ouderen. Maar je zal maar 58 zijn en getrouwd met iemand van 62 en naar het café willen. Nog veel erger vind ik in beide gevallen dat je onvrij bent om je eigen impulsen te volgen. En dat waren we toch al zo verleerd in een maatschappij waarin alles altijd vol gepland was. De afgelopen weken hebben velen die vrijheid herontdekt; met zeeën aan leegte konden mensen de taal van hun eigen lichaam weer horen, en volgen om die leegte in te vullen. Er was ruimte om ontmoetingen of activiteiten spontaan te laten ontstaan. Nu lijkt erop dat we naar een samenleving gaan waarin je juist nog meer dan vroeger alles tevoren en bewust moet plannen.

En bij alles wat je doet moet je je steeds bewust zijn van de afstand die je hebt tot anderen. Je kunt je dus voorlopig niet meer verliezen in hetgeen zich aandient. Verrukt op een jurk in een kledingrek aflopen, rennen naar de WC omdat je zo nodig moet, je dankbaarheid uiten met een schouderklopje, zonder mondkapje een gevallen bejaarde te hulp schieten, met een knuffel uiting geven aan je blijdschap een oude bekende onverwacht tegen te komen; allemaal handelingen waartoe je niet meer spontaan mag overgaan. We zullen alles wat we doen moeten doen met een verhoogd bewustzijn, ik ben benieuwd of en hoe dat zijn tol zal gaan eisen.

Nu weet ik welk woord ik zocht: mijn blijdschap maakt langzaam plaats voor een gevoel van beklemming.